
مفهوم تاب آوری شهری
تعریف تاب آوری شهری
تابآوری شهری به توانایی یک شهر در مواجهه با بحرانها و بازگشت به وضعیت اولیه یا بهبود پس از آنها گفته میشود. تابآوری شهری به عنوان یک مفهوم چندبعدی در زمینههای اجتماعی، اقتصادی، محیطزیستی و کالبدی تعریف میشود که به توسعه پایدار و حفظ عملکرد شهرها در مواجهه با تهدیدات کمک میکند. این تهدیدات شامل بلایای طبیعی مانند زلزله، سیل، طوفان، و همچنین مشکلات محیطی همچون تغییرات اقلیمی، آلودگی هوا و مسائل زیستمحیطی دیگر است.
از منظر اجتماعی، تابآوری به معنای ایجاد جوامعی است که قادر به واکنش سریع و مناسب در برابر حوادث ناگهانی هستند. در این زمینه، سرمایه اجتماعی، یعنی ارتباطات بین مردم، نقش بسیار مهمی در تابآوری دارد. در بعد اقتصادی، تابآوری شهری به انعطافپذیری اقتصادی و توانایی جذب شوکهای اقتصادی اشاره دارد. در زمینه محیطزیست، تابآوری به حفاظت از منابع طبیعی و استفاده پایدار از آنها اشاره دارد و از بعد کالبدی، تابآوری به زیرساختهای شهری مقاوم در برابر حوادث و بلایا مربوط میشود.
بر اساس تعریفات موجود، تابآوری شهری شامل سه مرحله اصلی است: مقاومت، بازگشت به حالت اولیه و سازگاری. در مرحله مقاومت، شهر تلاش میکند تا در برابر شوکها و بحرانها بدون تغییر اساسی در ساختار و عملکرد خود مقاومت کند. در مرحله بازگشت به حالت اولیه، شهر به توانایی بازسازی و بازیابی خود پس از بحران اشاره دارد، و در مرحله سازگاری، شهر نه تنها به بازسازی میپردازد، بلکه از طریق یادگیری و انطباق با شرایط جدید، ساختارهای خود را بهبود میبخشد[۱].
در نهایت میتوان گفت طبق تعریف UNISDR (دفتر سازمان ملل برای کاهش خطر بلایا)، تابآوری به معنای توانایی مقاومت، پذیرش تغییرات و تداوم عملکرد یک سیستم یا جامعه انسانی در برابر خطرات و بلایا میباشد. این تعریف جهانی از تابآوری در پاسخ به بحرانهای زیستمحیطی و بلایای طبیعی همچون سیل، زلزله، تغییرات اقلیمی و همچنین در مواجهه با بحرانهای اقتصادی و اجتماعی نیز کاربرد دارد.
ویژگی های تاب آوری شهری
تابآوری شهری و جامعه تابآور دارای ویژگیهای مختلفی میباشند. این ویژگیها عبارت اند از [۱]:
۱.مقاومت
یکی از ویژگیهای کلیدی تابآوری شهری و جامعه تابآور، مقاومت در برابر شوکها و بحرانها است. یک شهر تابآور باید دارای زیرساختهای مقاوم در برابر بلایای طبیعی و بحرانهای ناگهانی باشد. این زیرساختها شامل ساختمانها، راهها، سیستمهای حمل و نقل و خدمات شهری است که در برابر حوادثی مانند زلزله، سیل، و طوفانها مقاوم باشند. مقاوم بودن به معنای این است که ساختارهای فیزیکی و اجتماعی شهر توانایی تحمل فشارهای شدید را بدون فروپاشی داشته باشند.
۲.انعطاف پذیری
تابآوری شهری و جامعه تابآور نیازمند انعطافپذیری در مواجهه با تغییرات است. شهرها و جوامع باید بتوانند خود را با تغییرات ناشی از بحرانها و شرایط پیشبینینشده سازگار کنند. انعطافپذیری به معنای این است که ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و کالبدی شهر قادر باشند به سرعت به شرایط جدید پاسخ دهند و به صورت تطبیقی با تغییرات مواجه شوند. این ویژگی شامل توانایی تغییر یا بهبود سیستمها، شبکهها و فرایندهای موجود برای مدیریت بهتر بحرانها و کاهش خطرات است.
۳. پاسخگویی سریع
یکی دیگر از ویژگیهای مهم جامعه تابآور، توانایی پاسخگویی سریع و کارآمد به حوادث است. شهرها و جوامع تابآور باید دارای سیستمهای هشداردهنده و برنامههای آمادهباش باشند که بتوانند در سریعترین زمان ممکن به وقوع بحرانها واکنش نشان دهند. این شامل اقداماتی نظیر امداد و نجات فوری، تخلیه ایمن و تأمین نیازهای اساسی پس از بحران است. سرعت در پاسخگویی به بحرانها نه تنها خسارات را کاهش میدهد بلکه به حفظ جان انسانها و کاهش آسیبهای مالی کمک میکند.
۴.بازیابی و بازسازی
توانایی یک شهر یا جامعه برای بازسازی و بازیابی پس از بحرانها یکی دیگر از ویژگیهای تابآوری است. این ویژگی بر سرعت و کیفیت بازگشت به حالت عادی پس از وقوع حوادث تأکید دارد. جامعه تابآور باید بتواند با برنامهریزیهای دقیق، بازسازی سریع زیرساختها، بازگرداندن خدمات و احیای اقتصاد محلی، پس از بحرانها به سرعت به وضعیت پایدار بازگردد. سرعت در بازسازی و بازگشت به وضعیت نرمال از عوامل حیاتی در حفظ کارایی و پایداری جامعه است.
۵.سرمایه اجتماعی
یکی از مهمترین ویژگیهای جامعه تابآور، سرمایه اجتماعی قوی است. سرمایه اجتماعی به معنای شبکههای همکاری و اعتماد میان مردم است که در مواقع بحرانها نقش حیاتی ایفا میکند. این شامل روابط میان افراد، گروههای اجتماعی و نهادهای مختلف است که باعث ایجاد همبستگی و حمایت متقابل در مواقع سختی میشود. وجود این سرمایه اجتماعی در جامعه، مشارکت مردم در تصمیمگیریها، تبادل اطلاعات و کمک به یکدیگر در مواقع بحرانی را تسهیل میکند.
۶.حکمرانی و مدیریت
موثر تابآوری شهری به حکمرانی خوب و مدیریت موثر نیز بستگی دارد. یک شهر تابآور باید دارای نهادهای مدیریتی قوی و سیستمهای سازماندهی شدهای باشد که توانایی هدایت و کنترل بحرانها را داشته باشند. این نهادها باید بتوانند از طریق تصمیمگیری سریع و اجرای سیاستهای صحیح، از مردم و زیرساختهای شهری در برابر بحرانها محافظت کنند. شفافیت، پاسخگویی و مشارکت در تصمیمگیریهای حکومتی از عواملی هستند که به افزایش تابآوری شهری کمک میکنند.
۷.نوآوری و یادگیری
شهرهای تابآور به نوآوری و یادگیری از بحرانها نیز توجه دارند. به این معنی که شهرها و جوامع پس از وقوع بحرانها، از تجربیات به دست آمده استفاده کرده و با انجام اصلاحات و نوآوریهای جدید، خود را برای مواجهه با بحرانهای آینده آماده میکنند. یادگیری مداوم و استفاده از فناوریهای نوین در مدیریت بحران، از جمله ویژگیهایی است که تابآوری یک شهر را افزایش میدهد.
۸. پایداری
تابآوری شهری ارتباط تنگاتنگی با پایداری دارد. یک شهر تابآور باید بتواند در عین مقابله با بحرانهای فعلی، نیازهای نسلهای آینده را نیز مدنظر قرار دهد. این به معنای استفاده بهینه از منابع طبیعی، حفظ محیط زیست و کاهش آلودگیها است که کمک میکند تا شهرها در بلندمدت پایدار بمانند و آسیبهای کمتری از بحرانها ببینند. این ویژگیها به شهرها و جوامع کمک میکنند تا در مواجهه با تهدیدات و بحرانها نه تنها بهبود یابند، بلکه با توانایی تطبیق و تغییرات مثبت، شرایط را بهتر از قبل کنند.
تاریخچه تاب آوری شهری
تابآوری شهری ریشههای تاریخی دارد و در ابتدا بیشتر در زمینههای اکولوژیکی مطرح شده بود. واژه تابآوری از ریشه لاتین “Resilio” به معنای بازگشت به عقب گرفته شده است. این مفهوم برای اولین بار در دهه ۱۹۷۰ توسط دانشمندی به نام کرافورد هولینگ (Crawford Holling) در زمینه اکولوژی معرفی شد. او تابآوری را به عنوان توانایی سیستمهای اکولوژیکی در جذب تغییرات و بازگشت به وضعیت تعادل پس از شوکهای محیطی مطرح کرد. در ادامه و به مرور زمان، این مفهوم از حوزه اکولوژیکی به سایر زمینهها از جمله مدیریت شهری، علوم اجتماعی، و اقتصاد نیز وارد شد.
در دهههای بعد، با افزایش بلایای طبیعی و بحرانهای ناشی از تغییرات اقلیمی، تابآوری به عنوان یکی از مهمترین مفاهیم در طراحی و برنامهریزی شهری مدرن جایگاه ویژهای پیدا کرد. از جمله نقاط عطف در تاریخ تابآوری شهری میتوان به سند چارچوب هیوگو که توسط سازمان ملل در سال ۲۰۰۵ برای تقویت تابآوری در جوامع و شهرها تدوین شد، اشاره کرد. همچنین، در اوایل دهه ۲۰۰۰، تحقیقات بیشتری به ارتباط بین تابآوری و توسعه پایدار پرداخته شد و تابآوری شهری به عنوان راهکاری برای مقابله با بلایای طبیعی، بحرانهای اجتماعی و اقتصادی، و تغییرات اقلیمی معرفی شد.
سازمان ملل متحد و موسسات جهانی دیگر مانند بانک جهانی و بنیاد راکفلر نیز در این دوره تلاش کردند تا تابآوری را به عنوان یک معیار مهم در برنامههای توسعه شهری پایدار مطرح کنند. در نتیجه، تابآوری شهری به تدریج از یک مفهوم نظری در حوزههای علمی به یک چارچوب عملی و سیاستگذاری در برنامهریزی شهری تبدیل شد. این مفهوم امروزه در طراحی شهری، مدیریت بحران، و برنامههای توسعه پایدار بهطور گسترده استفاده میشود و به شهرها کمک میکند تا بهتر با چالشها و بحرانهای آینده مقابله کنند [۱].
انواع تاب آوری شهری
تابآوری شخری انواع مختلفی دارد که هر کدام به جنبههای مختلفی از توانایی شهرها و جوامع برای مواجهه با بحرانها و بازیابی اشاره دارد. این سه نوع تابآوری عبارتاند از [۱]:
۱.تاب آوری پایدار :
این نوع تابآوری به مقاومت در برابر تغییرات و حفظ ساختار و عملکرد اصلی یک سیستم در مواجهه با بحرانها اشاره دارد. در این حالت، سیستم تلاش میکند بدون تغییرات اساسی در عملکرد یا ساختار، بحران را تحمل کرده و پس از آن به وضعیت اولیه بازگردد. این نوع تابآوری در واقع بازگشت به حالت قبلی را مدنظر دارد و تلاش میکند تا اثرات بحرانها را به حداقل برساند.
۲.تاب آوری بازیاب:
این نوع تابآوری به توانایی بازسازی و بازیابی سریع پس از بحرانها اشاره دارد. در اینجا، تمرکز بر سرعت و کارایی در بازگشت به حالت عادی است. سیستمهای بازیابی تابآور قادرند بعد از وقوع بحرانها، در مدت زمان کوتاهی به وضعیت قبل از بحران بازگردند و عملکردهای خود را مجدداً شروع کنند. این نوع تابآوری بهویژه در جوامع و شهرهایی که تحت تأثیر بلایای طبیعی قرار میگیرند، مهم است.
۳.تاب آوری دگرگون ساز :
این نوع تابآوری شامل سازگاری و تغییرات ساختاری پس از بحران است. در این حالت، سیستم نه تنها به وضعیت اولیه بازنمیگردد، بلکه با تغییرات اساسی در ساختار و عملکرد خود، بهبود یافته و با شرایط جدید سازگار میشود. تابآوری دگرگونساز، به معنای استفاده از بحرانها به عنوان فرصتی برای تحول و پیشرفت است. این نوع تابآوری باعث میشود سیستمها به مرور زمان قویتر و مقاومتر در برابر بحرانهای آینده شوند.
تاب آوری شهری در ایران
تابآوری شهری در ایران بهعنوان یکی از رویکردهای مهم در مواجهه با چالشهایی مانند بلایای طبیعی، تغییرات اقلیمی، و بحرانهای اجتماعی و اقتصادی در حال توسعه است. شهرهای ایران به دلیل گسترش سریع و تمرکز جمعیت در مناطق حساس، بیشتر در معرض این چالشها قرار دارند. در این راستا، تابآوری شهری به معنای افزایش توانایی شهرها در مقابله با این تهدیدات و بازیابی سریع پس از بحرانها اهمیت ویژهای یافته است. شهرهای بزرگ ایران مانند تهران، اهواز و مشهد به دلیل رشد جمعیتی و توسعه زیرساختها، نیازمند رویکردهای پایدارتر و استراتژیکتری برای افزایش تابآوری هستند، بهویژه در حوزههای زیستمحیطی و اجتماعی.
یکی از مهمترین چالشهای تابآوری شهری در ایران، توجه ناکافی به زیرساختهای حیاتی و ارتباط آنها با پایداری شهری است. برای بهبود تابآوری شهرها، توجه به ابعاد مختلفی همچون ظرفیت اجتماعی، مدیریت بحران، و برنامهریزی فضایی ضروری است. این امر بهویژه در شهرهایی مثل رشت، که در معرض تهدیدات طبیعی مانند سیل قرار دارند، اهمیت بیشتری دارد. تقویت تابآوری از طریق توسعه پایدار و کاهش آسیبپذیری زیرساختها میتواند به کاهش خسارات ناشی از بحرانها کمک کند [۲].
جمع بندی و خلاصه
مفهوم | تاب آوری شهری(Urban Resilience) |
تاریخ پیدایش | دهه ۱۹۷۰ |
معنای کلی | توانایی شهر در مواجهه با بحرانها |
ویژگیها | مقاومت، انعطافپذیری، پاسخگویی، بازسازی و… |
انواع | پایدار، بازیاب، دگرگونساز |
مفاهیم کلیدی مرتبط | پایداری، مدیریت بحران، انعطافپذیری، برنامهریزی شهری. |
منابع
۱. کریم حسین زادهی دلیر، مهرداد محمدیان، و رؤیا سرداری. (۱۳۹۸). مروری بر مفهوم تابآوری شهری.
۲. داوری زرنقی، رقیه و کلانتری، محسن. (۱۴۰۳). فراتحلیل پژوهشهای تغییر اقلیم و تابآوری شهری در ایران.