
مفهوم بازآفرینی شهری
تعریف مفهوم بازآفرینی شهری1
انقلاب صنعتی و پیشرفتهای تکنولوژی که با خود به همراه داشت باعث افزایش جمعیت و در نتیجه مهاجرت مردم از مناطق مختلف به شهر و هستههای اصلی آن میشود. نتیجه آن تغییر بافت شهری و تخریب و فرسودگی است. ایزدی بیان میکند که مهمترین عامل در فرسودگی بافتهای شهری افول اقتصادی است که باعث خروج بخشهای از شهر از زندگی شهری است. امروزه واژه «بازآفرینی شهری» که یک واژه عام محسوب میگردد، سایر مفاهیم همچون بهسازی، نوسازی، بازسازی و توانمندسازی را نیز در برمیگیرد.[1]
واژه بازآفرینی از ریشهی فعل Regeneration به معنی احیا کردن یا از نو رشد کردن گرفته شده است و به واسطه سطح توسعه یافتگی هر کشور تفاسیبر مختلفی از آن ارائه گردیده است ولی به طور کلی در رابطه با مفهوم این کلمه میتوان این تعاریف را در نظر بگیریم؛ رابرتز و سایکس بازآفرینی شهری را فرآیندی میدانند که به خلق فضاهای جدید شهری همراه با حفاظت از ویژگیهای کالبدی و به طور کلی شاخصهای اصلی، باشد [2]. در بازآفرینی شهری، رشد کمی عناصر کالبدی شهر برای اسکان جمعیت و ارتقای کیفیت زندگی است که در قالب طرحهای توسعه رخ میدهد و به معنای ایجاد یک فضای جدید براساس شرایط جدید است که روابط شهری را نیز نو میکند و به گونهای تاثیرگذار است. [3]
تاریخچه مفهوم بازآفرینی شهری
در رابطه با سیر تحول این مفهوم و به عبارتی دیگر تاریخچه آن، پوراحمد و سایر نویسندگان تاریخچه مفصلی را در رابطه با بازآفرینی بیان کردند که در قالب جدول زیر به صورت خلاصه طبقهبندی شده است [1]:
شماره | دوره | رویکرد بازآفرینی |
1 | قرن نوردهم و تاثیرات انقلاب صنعتی | ویرانیهای ناشی از انقلاب کبیر فرانسه مرحله اول بازآفرینی را شکل داد و در نتیجه آن به دنبال حفظ بناهای تاریخی بودند و نگهداری از تک بناهای تاریخی مورد توجه بوده است. |
2 | نگهداری و توسعه در نیمه اول قرن بیستم | در این دوره به دلیل وجود جنگهای جهانی و ویرانیهای به وجود آمده، بازسازی و توسعه شروع گردید و به نوعی با تفکر نوگرایی همراه بوده و در نتیجه آن «اولین منشور مرمت معماری در کنگرهی 1931 آتن» شکل گرفت که همچنان رویکرد حفاظت را تقویت میکرد. |
3 | دهه 1950 و بازسازی شهری | تاثیرات جنگ جهانی در اروپا فرسودگی شهری را با خود به همراه داشت که رویکرد بازسازی را در پی داشت. البته مدرنیستها بازسازی را به دست گرفتند و آرمانهای خود را اجرا کردند. فرانکو بیانچینی دهه 40، 50 و 60 را «عصر بازسازی» میداند. |
4 | دهه 1960 شکلگیری دوباره حیات شهری | در اوایل دهه 60 فعالیتهای بازسازی کمرنگ شد و دوباره قوانین مربوط به حفاظت از آثار تاریخی و منشورها شکل گرفت و به گونهای موج دوم را به همراه داشت. در این دوره بازسازی و نوسازی بیشتر در زمینههای اقتصادی و اجتماعی ساکنین شهر به حساب میآمد. |
5 | دهه 1970 نوسازی شهری | سیاستگذاران شهری در این دوره از یک سو نوسازی کالبدی شهر و از سوی دیگر توجه به توانمندسازی اقتصادی و اجتماعی خانوارها را برعهده داشتند. در فعالیتهای اقتصادی، تغییر کاربری همراه با شکلگیری فعالیتهای جایگزین را مدنظر قرار میدادند. |
6 | دهه 1980 بازآفرینی با رویکرد توسعه دوباره و اقتصاد مدار | سیاستهای نو در دهه 1970، در این دهه با شکلگیری برخی اصلاحات ادامه داشت و با نئولیبرالیسم همراه بود وکه در نتیجه آن دولت محلی نقشی نداشت. بازسازی همچنان ادامه داشت ولی تواناییهای مالی نقش مهمی ایفا میکرد و مقوله مشارکت محلی مورد توجه بود. |
7 | دهه 1990 توجه به بازآفرینی شهری | در این دوره بازسازی، رویکرد بازآفرینی را در دستور کار قرار داد به گونهای که با حفظ هویت و آثار تاریخی به خلق فضاهای جدید پرداخته شود. در این دوره «چالش شهرها» شکل گرفت که توجه به گروههای اجتماعی در شهرها مستقیما در نظر گرفته میشد. |
8 | مرمت شهری با توجه به نوزایی شهری | با ورود به قرن 21 تعریف جدید از بازآفرینی شکل گرفت و به ابعاد فرهنگی و هنری توجه بیشتری میشد و عملکرد شهرها نیز یا تغییری وسیع همراه بود. در این دهه توسعه سبک زندگی پایدار و مشارکت همه گروههای اجتماعی در شهر با فعالیتهای کالبدی، در هم تنیده هستند. |
شاخصهای بازآفرینی شهری
این شاخصها بسته به شرایط در هر کشور میتواند متفاوت باشد ولی دستهبندی معمولی که از آن ارائه شده به این صورت است [4]:
- شاخص اقتصادی: این شاخص شامل رشد اقتصادی، جذب سرمایه گذاری، بهبود توزیع ثروت، توسعه فعالیتهای اقتصادی، بهبود عرضه و تقاضای بازار و تنوع فعالیتهای تجاری و افزایش درآمد ساکنین یک شهر است.
- شاخصهای اجتماعی: که شامل روابط اجتماعی مردم، شاخص آموزشی، کاهش بیکاری، توسعه تعلق خاطر، افزایش مشارکتهای اجتماعی و فرهنگی و ارتقای شاخص امنیت است.
- شاخص محیطی: بیشتر مربوط به محیطزیست و مدیریت بهینه مصرف انرژی است که اقدامهایی همچون بازیافت و صرفهجویی را در برمیگیرد؛ همچنین چشمانداز فیزیکی محدوده و مرمت و تعمیر مساکن هم در حیطه این شاخص است.
- شاخص فضایی: بهبود توزیع فضاهای شهری، شبکههای حمل و نقلی و افزایش فضاهای سبز از اهداف این شاخص است.
- شاخص کالبدی: از مهمترین شاخصها در بازآفرینی شهری است که موارد مختلفی همچون بهرهگیری از سیستمهای هوشمند و اینترنت اشیا ، ایجاد کاربریهای چندمنظوره، افزایش بهبود تاسیسات و بهرهوری از فناوریهای نوین را در بر میگیرد.
هر کدام از این شاخصها میتواند ابزاری برای اندازهگیری، ایجاد و توسعه بازآفرینی باشد.
وضعیت مفهوم بازآفرینی در ایران
براساس سند چشمانداز سال 1404 و سند ملی عمران و بهسازی شهری، چهار محور کلیدی زیر از اهداف کلان دولت برای مفهوم بازآفرینی شهری پایدار در راستای سیاستهای نطام جمهوری اسلامی ایران زیرنظر ابلاغ مقام معظم رهبری در بخش معماری و شهرسازی در «چهارچوب بازآفرینی شهری پایدار» مورد نظر قرار گرفته است که شامل:
- کاهش فقر در شهر با سیاست توانمندسازی ساکنین محدودههای مورد مطالعه و پیشگیری از بازتولید فقر در همین محلات؛
- ارتقا تابآوری شهری و ایجاد خدمات و مفاومسازی شهرها در رابطه با حوادث و بحرانها؛
- نگهداری از ارزشاه و هویتهای مکانی در محلات؛
- رسیدن به یک حکمرایی شهری مناسب در راستای افزایش انسجام اجتماعی ساکنین در محلات هدف در برنامه. [5]
با توجه به موارد بالا باید اشاره کرد که طرحهای بازآفرینی شهری باید در راستای موارد گفته شده و افزایش کیفیت زندگی ساکنین باشد به گونهای که آثار تاریخی حفظ و بافت شهری سرزندگی خود را نگه دارد.
منابع و پانویس
[1] پوراحمد، ا. حبیبی، ک. کشاورز، م.(1389). سیر تحول مفهومشناسی بازآفرینی شهری به عنوان رویکردی نو در بافتهای فرسوده شهری. نشریه مطالعات شهر ایرانی اسلامی. شماره 1.
[2] روستا، م. سلیمانی، م. صرافی، م. رفیعیان، م. (1400). تحلیل مقیاس طرحهای بازآفرینی شهری و اثرات آن بر کیفیت ساکنان با تاکید بر تجربه ایران. نشریه علمی مطالعات شهری. صفحات 112-99.
[3] ویسی، ف. مرادی، ا. دیوانی، آ. (1398). مقایسهی ظرفیت بازآفرینی شهری پایدار در محلههایی با بافت فرسوده و غیر رسمی شهری (مطالعهی موردی: شهر مریوان). پژوهشهای جغرافیای برنامهریزی شهری. دوره 8. شماره 1. صفحات 71-45.
[4] رضوی، م. رضوانی، م. رشتیان، م. (1402). بررسی وضعیت شاخصهاس حکمروایی خوب شهری و تاثیر آنها در بازآفرینی شهری (مورد مطالعه: بافت فرسودهی شهر سمنان). نشریه برنامهریزی فضایی. سال سیزدهم. شماره سوم. صفحات 128-107.
[5] آذرداریانی، م. همدانی، م. مروری بر تجارب «طرحهای ارتقا کیفی محلات» شهر اصفهان با رویکرد بازآفرینی شهری.
- Urban Regeneration ↩︎