مفهوم شهر هوشمند

تعریف مفهوم شهر هوشمند                                                                                                                                                  

شهر هوشمند¹ را می‌توان به‌عنوان یک محیط شهری مدرن و پویا تعریف کرد که با بهره‌گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) به دگرگونی شیوه‌های زندگی و فعالیت در شهر می‌پردازد. هدف این شهر بهبود کیفیت زندگی شهروندان، بهینه‌سازی استفاده از خدمات شهری، ایجاد دسترسی پایدار به منابع اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی برای نسل‌های حال و آینده و ارائه راهکارهایی برای حل چالش‌های موجود در محیط شهری است. شهر هوشمند به‌عنوان یک شهر ایمن، سازگار با محیط‌زیست و کارآمد در آینده معرفی می‌شود که با زیرساخت‌های پیشرفته‌ای مانند حسگرها و شبکه‌ها، فرهنگ و دانش را به اشتراک می‌گذارد، شرایط خلاقیت و نوآوری را برای ساکنان فراهم می‌آورد و راه‌حل‌هایی برای بهینه‌سازی استفاده از منابع ملموس و ناملموس شهر ارائه می‌دهد. 

این شهر از فناوری‌های هوشمند محاسباتی برای زیرساخت‌های حیاتی زندگی استفاده می‌کند و معیارهایی را به‌عنوان معیارهای زندگی هوشمند تعریف می‌کند. این معیارها شامل اقتصاد هوشمند، تحرک و حمل‌ونقل هوشمند، محیط هوشمند، مردم و شهروندان هوشمند، سبک زندگی هوشمند و مدیریت و حکمرانی هوشمند است.  بر این اساس، شهر هوشمند در تلاش است با بهره‌گیری از روش‌ها و فناوری‌های نوین، منابع موجود را بهینه‌سازی کند تا کیفیت زندگی در محیط‌های شهری در ابعاد مختلف افزایش یابد و این محیط‌ها را به مراکز شهری پایدار و قابل سکونت مبدل سازد.

همچنین، شهر هوشمند نه‌تنها بهبود کیفیت زندگی را فراهم می‌آورد، بلکه توزیع عادلانه هزینه‌ها، حفظ منابع طبیعی و فرهنگی و ارتقای حس مکانی را نیز به همراه دارد. در نتیجه، شهر هوشمند به عنوان یک شهر پیشرفته و فشرده با تکنولوژی بالا که مردم، اطلاعات و عناصر شهری را با فناوری‌های جدید به منظور ایجاد یک شهر پایدار، سرسبزتر، تجارت نوآورانه و رقابتی و یک زندگی با کیفیت بالا به هم متصل میکند، درنظرگرفته می‌شود (۲). بنابراین می‌توان گفت یک شهر زمانی هوشمند است که سرمایه‌گذاری در سرمایه‌های اجتماعی و انسانی و تقویت زیرساخت‌های ارتباطی سنتی (حمل و نقل) و مدرن (فناوری‌های ارتباطات و اطلاعات)، رشد اقتصادی و انرژی پایدار، کیفیت بالای زندگی به همراه مدیریت خردمندانه منابع از طریق حکمروایی مشارکتی صورت پذیرد (۲).

ویژگی‌های مفهوم شهر هوشمند

شهر هوشمند دارای ویژگی‌هایی است که آن را از سایر انواع شهر متمایز می‌سازد. این ویژگی‌ها شامل اقتصاد، مردم، زندگی، محیط، دولت و جابه‌جایی هوشمند است(2). 

اقتصاد هوشمند:

با معیارهایی مانند روحیه نوآوری، کارآفرینی، بارور بودن اقتصاد، انعطاف‌پذیری بازار کار و جایگاه بین‌المللی سنجیده می‌شود و خود نیازمند امکانات هوشمند مانند زیرساخت‌هایی است که زمینه‌ساز هوشمندسازی حمل‌ونقل، مصرف انرژی، امنیت و سلامت باشد.

مردم هوشمند:

بر اساس مهارت‌ها و سطح آموزش افراد تعریف می‌شوند. شهر هوشمند، مردم‌محوری است که فرصت‌های متعدد را برای بهره‌برداری از قابلیت‌های انسانی فراهم می‌سازد و به پرورش خلاقیت کمک می‌کند. مفهوم مردم هوشمند با شاخص‌هایی مانند سطح تحصیلات، خلاقیت و میزان مشارکت در زندگی اجتماعی بررسی می‌شود.

زندگی هوشمند:

به شیوه زندگی، عادات، رفتار و مصرف مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات اشاره دارد و با معیارهایی همچون امکانات فرهنگی، آموزشی، بهداشتی، امنیت فردی و کیفیت مسکن معرفی می‌شود و انسجام اجتماعی را افزایش می‌دهد.

دولت هوشمند:

بر پیوستگی دولت درون‌شهری و برون‌شهری تمرکز دارد. این دولت با معیارهایی چون مشارکت در تصمیم‌گیری، خدمات عمومی و اجتماعی و شفافیت در حکمرانی شناخته می‌شود. ابزار اصلی تحقق این معیارها فناوری اطلاعات و ارتباطات است که با فرآیندهای هوشمند فعال می‌شود.

محیط هوشمند:

به‌عنوان یکی از ویژگی‌های مهم در شهر هوشمند، شامل معیارها و شاخص‌هایی است که شرایط طبیعی محیط (مانند میزان فضای سبز و ساعات آفتابی)، آلودگی‌های محیطی (نسبت ذرات معلق و نرخ بیماری‌های تنفسی)، حفاظت از محیط‌زیست (تلاش‌های فردی برای حفظ طبیعت) و مدیریت منابع پایدار (بهینه‌سازی مصرف آب، برق و گاز) را بررسی می‌کند.

جابجایی هوشمند:

جابجایی هوشمند به سیستم‌های یکپارچه فناوری اطلاعات و ارتباطات اشاره دارد که به بهینه‌سازی فرآیندهای جابه‌جایی و حمل و نقل از طریق تکنولوژی می‌پردازد. به عنوان مثال، سیستم حمل و نقل هوشمند می‌تواند شامل اتومبیل‌ها، اتوبوس‌ها، قطارها و عابران پیاده باشد. کاربران این سیستم ممکن است اطلاعات آنی خود را به اشتراک بگذارند یا در برنامه‌ریزی‌های بلندمدت سیستم مشارکت کنند.

تاریخچه مفهوم شهر هوشمند

مفهوم “شهر هوشمند” از جنبش رشد هوشمند در اواخر دهه ۱۹۸۰ و اوایل ۱۹۹۰ نشأت گرفته است. این جنبش از سیاست‌های جدید برنامه‌ریزی شهری حمایت کرده و تأثیرات گسترده‌ای بر توسعه جوامع داشته است. اصطلاح “شهر هوشمند” برای اولین بار در مورد شهرهای بریزبن در استرالیا و بلکسبرگ در ایالات متحده آمریکا استفاده شد، جایی که فناوری اطلاعات و ارتباطات به مشارکت اجتماعی، کاهش شکاف دیجیتال و دسترسی به خدمات کمک می‌کرد. از اوایل دهه ۲۰۰۰، شرکت‌های فناوری مانند IBM، سیسکو و زیمنس به ادغام سیستم‌های اطلاعاتی و زیرساخت‌های شهری توجه جدی کردند. این زیرساخت‌ها شامل ساختمان‌ها، مسیرهای حمل و نقل، برق، آب و فاضلاب، امنیت و بهداشت و درمان بود. از آن زمان، مفهوم شهر هوشمند به هر نوع نوآوری بر مبنای فناوری در برنامه‌ریزی و توسعه عملکردهای شهری تکامل یافته است. بسیاری از شهرهای بزرگ دنیا مانند سئول، نیویورک، توکیو، شیکاگو، آمستردام، قاهره، دوبی و کوچی پروژه‌های شهر هوشمند را آغاز کرده‌اند. با وجود این روند، مفهوم شهر هوشمند در ایران هنوز تازه و در مراحل آغازین خود قرار دارد(۲).

مزایا و معایب مفهوم شهر هوشمند

شهرهای هوشمند به عنوان یک نوآوری در مدیریت شهری، مزایا و معایب قابل توجهی دارند. مزایای این طرح‌ها شامل بهبود کیفیت زندگی ساکنان، افزایش ایمنی عمومی و تسهیل دسترسی به خدمات عمومی مانند بهداشت و آموزش است. این تغییرات می‌توانند زمان رفت و آمد را کاهش داده و رفاه عمومی را افزایش دهند. همچنین، طرح‌های شهر هوشمند می‌توانند رشد اقتصادی را از طریق جذب کسب و کارهای جدید و ایجاد اشتغال مستمر تقویت کنند. با ترویج استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و بهبود سیستم‌های حمل و نقل، این طرح‌ها به کاهش ردپای زیست‌محیطی و افزایش بهره‌وری کمک می‌کنند.

با این حال، معایب شامل هزینه بالای پیاده‌سازی فناوری‌های جدید، نگرانی‌های مرتبط با حریم خصوصی و نبود استانداردسازی در فناوری‌ها است. کاستی در پذیرش فناوری‌های جدید در زیرساخت‌های موجود نیز ممکن است منجر به ناکارآمدی و اختلالات خدماتی شود. همچنین، توزیع نابرابر مزایای این پروژه‌ها در میان گروه‌های اجتماعی و اقتصادی مختلف می‌تواند به افزایش نابرابری‌ها منجر گردد (۶).

مثال و نمونه مفهوم شهر هوشمند در ایران

با بررسی وضعیت فعلی کشور ایران در زمینه برخورداری از شهرهای هوشمند می‌توان اینگونه برداشت کرد که حتی کلانشهر تهران به عنوان پایتخت و پیشرفته ترین شهر کشور، با معیارها و استانداردهای یک شهر هوشمند فاصله زیادی دارد. در ایران با اقداماتی چون ایجاد شبکه ملی اطلاعات، تصویب دولت الکترونیک، یکپارچه سازی سامانه‌های خدماتی، ارائه کارت شناسایی هوشمند، ارئه خدمات الکترونیک سلامت، ایجاد سامانه‌های برخط حمل‌و‌نقل، ایجاد بستر های الکترونیکی به مظور ارائه خدمات شهری و… در راستای ایجاد شهر هوشمند گام‌هایی برداشته شده است. در حال حاضر بیشترین این اقدامات و تحولات در شهرهای تهران، مشهد و اصفهان قابل مشاهده می‌باشد(۵).

منابع

1. زینالی عظیم، علی، و بابازاده اسکویی، سولماز. (۱۴۰۱). تحلیلی بر ایجاد شهر هوشمند قابل زندگی در شهر تبریز. اقتصاد و برنامه ریزی شهری، 3(4)، 24-37.
2. پوراحمد، احمد، زیاری، کرامت اله، حاتمی نژاد، حسین، و پارساپشاه آبادی، شهرام. (۱۳۹۷). مفهوم و ویژگی های شهر هوشمند. باغ نظر، 15(58)، 5-26.
3. احمد اسدی، محسن احدنژاد روشتی، شاهرخ زادولی خواجه، (۱۴۰۲). تدوین الگوی توسعه ی شهر هوشمند با تاکید بر شاخص های شهر آموزش دهنده (مطالعه موردی: شهر قائن)، نشریه جغرافیا و توسعه فضای شهری، 10(3)، 1-20
4. مرادی، شیما. (۱۳۹۸). بررسی سیر موضوعی مطالعات حوزه شهر هوشمند. پژوهش نامه علم سنجی، 5(1 (پیاپی 9) )، 139-160.
5. هاشمی، سیدعلی، راه نجات، میترا، شریف زاده، فتاح، و سعدی، محمدرضا. (۱۳۹۹). نسبت سنجی حکمروایی خوب و شهر هوشمند (مطالعه موردی: شهر تهران). راهبرد اجتماعی فرهنگی، 9(34)، 67-90. 
6. Gracias, J.S.; Parnell, G.S.; Specking, E.; Pohl, E.A.; Buchanan, R. Smart   Cities—A Structured Literature Review. Smart Cities 2023, 6,1719–1743.
7. Smart Tehran Programme – promoting inclusive, integrated and sustainable urban management with smart city functionality | Urban Agenda Platform

1. Smart City ↩︎