مفهوم شهر سالم

تعریف شهر سالم

شهر سالم¹ به‌عنوان رویکردی جامع و بین‌المللی در برنامه‌ریزی شهری و ارتقای سلامت عمومی مطرح شده است. این مفهوم که برای اولین بار توسط سازمان جهانی بهداشت (WHO) تعریف شد، به شهری اشاره دارد که در آن عوامل مختلف محیطی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در جهت بهبود سلامت و رفاه شهروندان به کار گرفته می‌شوند. شهر سالم، بر اساس تعریف WHO، شهری است که «به‌طور مستمر محیط‌های فیزیکی و اجتماعی خود را بهبود می‌بخشد و منابع اجتماعی موجود را به گونه‌ای سازمان‌دهی می‌کند که افراد بتوانند زندگی سالم‌تری را تجربه کرده و ظرفیت‌های خود را به حداکثر برسانند» [۴].

در این چارچوب، سلامت شهری صرفاً به معنای نبود بیماری نیست، بلکه مفهوم وسیع‌تری از سلامت که شامل رفاه کامل جسمانی، روانی و اجتماعی است را دربر می‌گیرد. شهر سالم باید محیطی ایجاد کند که در آن مردم به خدمات بهداشتی، فضاهای سبز، حمل‌ونقل عمومی کارآمد و امکانات تفریحی و اجتماعی مناسب دسترسی داشته باشند. به‌عبارت دیگر، سلامت شهری تنها به ارائه خدمات درمانی محدود نمی‌شود، بلکه تمامی سیاست‌های شهری باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که سلامت و رفاه عمومی بهبود یابد.

از منظر علمی، شهر سالم شامل ایجاد زیرساخت‌هایی است که عوامل مؤثر بر سلامت مانند محیط‌زیست پاک، مسکن مناسب، هوای سالم، امنیت اجتماعی و مشارکت فعال شهروندان را در بر می‌گیرد. به عبارتی شهر سالم شهری است که در آن مشارکت اجتماعی تقویت شده، توسعه پایدار به شکل جدی دنبال می‌شود و عدالت اجتماعی به‌عنوان یکی از اصول کلیدی مدنظر قرار می‌گیرد[۵].

ویژگی های شهر سالم

ویژگی‌های شهر سالم به طور کلی به عواملی مربوط می‌شود که به بهبود کیفیت زندگی شهروندان و ارتقاء سلامت عمومی کمک می‌کند. برخی از این ویژگی‌ها عبارتند از [۱] :

۱. محیط زیست سالم:

محیط زیست سالم شامل کاهش آلودگی هوا و صدا، مدیریت صحیح پسماندها و حفظ منابع طبیعی است. این محیط باید به گونه‌ای طراحی شود که از منابع آبی و خاکی به‌طور پایدار استفاده شود. به‌علاوه، استفاده از فناوری‌های سبز و انرژی‌های تجدیدپذیر در ساخت‌وسازها و تاسیسات شهری نیز به کاهش اثرات منفی بر محیط زیست کمک می‌کند.

۲. دسترسی به خدمات بهداشتی:

شهر سالم باید به تمامی شهروندان خدمات بهداشتی و درمانی با کیفیت ارائه دهد. این خدمات شامل درمانگاه‌ها، بیمارستان‌ها، و مراکز بهداشت عمومی است که به راحتی در دسترس باشند. همچنین، فراهم کردن برنامه‌های پیشگیری و ترویج سلامت، مانند واکسیناسیون و آموزش‌های بهداشتی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

۳. فضاهای عمومی و سبز:

وجود فضاهای عمومی و سبز، مانند پارک‌ها و باغ‌ها، به بهبود کیفیت زندگی شهروندان کمک می‌کند. این فضاها نه‌تنها به‌عنوان مکان‌های تفریحی و ورزشی عمل می‌کنند، بلکه به عنوان نقاطی برای تعامل اجتماعی، برقراری ارتباط و کاهش استرس شناخته می‌شوند. همچنین، این فضاها به حفظ تنوع زیستی و کاهش دما در مناطق شهری کمک می‌کنند.

 ۴.حمل و نقل پایدار:

یک سیستم حمل و نقل پایدار به کاهش ترافیک و آلودگی هوا کمک می‌کند. این شامل گسترش شبکه‌های حمل و نقل عمومی، ایجاد مسیرهای دوچرخه‌سواری و پیاده‌روی امن، و تشویق به استفاده از خودروهای الکتریکی و حمل و نقل اشتراکی است. همچنین، ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای حمل و نقل عمومی می‌تواند باعث کاهش وابستگی به خودروهای شخصی و ارتقاء سلامت عمومی شود.

۵. امنیت اجتماعی:

امنیت اجتماعی شامل احساس امنیت در محیط زندگی و توانایی شهروندان برای زندگی بدون ترس از جرم و خشونت است. ایجاد شرایط اجتماعی مناسب، مانند آموزش و فرصت‌های شغلی، می‌تواند به کاهش جرم و افزایش احساس امنیت در جامعه کمک کند. همچنین، ایجاد شبکه‌های اجتماعی و حمایت‌های اجتماعی نیز به تقویت امنیت و اعتماد در جامعه کمک می‌کند.

۶. حمایت اجتماعی و فرهنگی:

تنوع فرهنگی و فرصت‌های اجتماعی برای تعامل میان افراد به تقویت روحیه جامعه کمک می‌کند. این شامل برگزاری جشنواره‌ها، نمایشگاه‌ها و برنامه‌های فرهنگی است که شهروندان را به مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی تشویق می‌کند. حمایت از هنرمندان محلی و ترویج فرهنگ‌های مختلف نیز به غنای فرهنگی و اجتماعی شهر کمک می‌کند.

۷.مشارکت شهروندان:

مشارکت فعال شهروندان در فرآیندهای تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی شهری، باعث ایجاد حس مسئولیت و تعلق به جامعه می‌شود. این مشارکت می‌تواند به صورت مشاوره‌های عمومی، نظرسنجی‌ها، و انجمن‌های محلی شکل گیرد. افزایش آگاهی و آموزش شهروندان درباره اهمیت مشارکت، به بهبود کیفیت زندگی در شهر کمک می‌کند.

تاریخچه مفهوم شهر سالم

مفهوم شهر سالم نخستین‌بار در پاسخ به مشکلات ناشی از رشد شهرنشینی و مسائل بهداشتی در دوران مدرن پدید آمد. در قرن نوزدهم، افزایش سریع جمعیت شهرها به دنبال انقلاب صنعتی، پیامدهای گسترده‌ای مانند آلودگی محیطی، تراکم جمعیت و شیوع بیماری‌های مسری به همراه داشت. برای مقابله با این چالش‌ها، تلاش‌های اولیه در قالب بهبود زیرساخت‌های بهداشتی مانند سیستم‌های فاضلاب و آب آشامیدنی سالم انجام گرفت. این اقدامات هرچند در جهت بهبود وضعیت بهداشت شهری مؤثر بود، اما به یک رویکرد جامع و کل‌نگر نیاز داشت که تمام ابعاد زندگی شهری را در بر گیرد.

نقطه عطف اصلی در توسعه مفهوم «شهر سالم» در سال ۱۹۸۶ و با برگزاری «اولین کنفرانس بین‌المللی ارتقای سلامت» در اتاوا، کانادا به وقوع پیوست. در این کنفرانس، منشور اتاوا تدوین شد که اصول اساسی برای ارتقای سلامت عمومی را تعیین کرد. این منشور، سلامت را مفهومی فراتر از صرف نبود بیماری دانست و بر عواملی مانند بهبود محیط‌های زندگی، مشارکت اجتماعی، و دسترسی به خدمات بهداشتی تأکید کرد. منشور اتاوا به‌عنوان مبنای نظریه «شهر سالم» به سازمان جهانی بهداشت کمک کرد تا برنامه‌های خود را با هدف بهبود سلامت عمومی از طریق برنامه‌ریزی شهری یکپارچه پی‌ریزی کند.

پروژه شهر سالم به‌صورت رسمی در سال ۱۹۸۷ توسط سازمان جهانی بهداشت آغاز شد. این پروژه ابتدا در چندین شهر اروپایی از جمله لیسبون و گلاسگو به اجرا درآمد و به‌تدریج به سایر نقاط جهان گسترش یافت. شهرهایی که در این پروژه شرکت کردند، متعهد شدند تا بهبود زیرساخت‌های بهداشتی، توسعه فضاهای سبز، بهبود حمل‌ونقل عمومی و تشویق به مشارکت اجتماعی را در دستور کار خود قرار دهند.

تا دهه ۱۹۹۰، این جنبش به یک رویکرد جهانی تبدیل شد و در کشورهای مختلفی از جمله کانادا، استرالیا، و کشورهای آسیایی مانند ژاپن پیاده‌سازی شد. هدف اصلی از این طرح‌ها، توسعه شهری پایدار بود که نه‌تنها به بهبود سلامت عمومی کمک کند، بلکه باعث ارتقای کیفیت زندگی و پایداری زیست‌محیطی در شهرها شود. این رویکرد در قالب شهرهایی که به شبکه شهرهای سالم سازمان جهانی بهداشت پیوسته بودند، به یک جنبش بین‌المللی تبدیل شد.

در دهه ۲۰۰۰، مفهوم شهر سالم به مرور زمان با سایر رویکردهای نوین شهری مثل شهر هوشمند و  تلفیق شد.  شهرهایی مثل سنگاپور، کپنهاگ و آمستردام از این مدل برای ایجاد شهرهایی بهره گرفتند که هم از نظر زیست‌محیطی پایدار و هم از نظر اجتماعی و اقتصادی عادلانه باشند.

بنابراین، مفهوم «شهر سالم» به‌عنوان یک جنبش جهانی، از نیاز به بهبود سلامت عمومی در شهرها آغاز شد و سپس به یک رویکرد جامع برای ارتقای کیفیت زندگی در شهرها و ایجاد محیط‌های پایدار و متوازن تبدیل گردید [۲].

انواع شهرهای سالم

شهرهای سالم را می‌توان بر اساس معیارها و ویژگی‌های مختلف به انواع و دسته‌بندی‌های گوناگون تقسیم‌بندی کرد. در ادامه به برخی از این دسته‌بندی‌ها اشاره می‌کنیم [۵]:

۱.شهرهای سالم مبتنی بر توسعه پایدار

این دسته از شهرهای سالم بر پایه اصول توسعه پایدار طراحی شده‌اند. هدف اصلی آن‌ها ایجاد تعادل بین رشد اقتصادی، رفاه اجتماعی و حفاظت از محیط‌زیست است. در این شهرها، زیرساخت‌های شهری به گونه‌ای طراحی می‌شود که تأثیرات منفی زیست‌محیطی کاهش یابد و منابع طبیعی به‌صورت پایدار مدیریت شوند.

۲. شهرهای سالم هوشمند

این نوع شهرها از فناوری‌های نوین برای بهبود کیفیت زندگی و سلامت شهروندان استفاده می‌کنند. شهرهای هوشمند سالم با بهره‌گیری از داده‌های بزرگ، اینترنت و سیستم‌های هوشمند مدیریت شهری، به بهینه‌سازی خدمات بهداشتی، حمل‌ونقل و مصرف انرژی می‌پردازند.

۳.شهرهای سالم با محوریت مشارکت اجتماعی

این دسته از شهرهای سالم به شدت بر مشارکت اجتماعی و دموکراسی محلی تأکید دارند. در این شهرها، مردم نقش کلیدی در تصمیم‌گیری‌های شهری ایفا می‌کنند و تلاش می‌شود که صدای شهروندان در سیاست‌گذاری‌ها شنیده شود. این شهرها بر عدالت اجتماعی و ایجاد فرصت‌های برابر برای همه اقشار جامعه تمرکز دارند.

۴.شهرهای سالم سبز (اکولوژیک)

این نوع شهرهای سالم تمرکز عمده‌ای بر حفاظت از محیط‌زیست و ایجاد اکوسیستم‌های پایدار دارند. شهرهای سبز به‌طور فعال به کاهش آلودگی، افزایش فضاهای سبز، مدیریت بهینه منابع آب و انرژی و کاهش مصرف منابع طبیعی می‌پردازند.

۵.شهرهای سالم با محوریت بهداشت عمومی

در این نوع شهرهای سالم، تمرکز اصلی بر بهبود سیستم‌های بهداشتی و دسترسی به خدمات بهداشتی است. این شهرها بهبود بهداشت عمومی را از طریق توسعه بیمارستان‌ها، کلینیک‌ها و تسهیلات پزشکی و همچنین برنامه‌های پیشگیری و آموزش سلامت دنبال می‌کنند. این نوع از شهرها بیشتر در مناطقی دیده می‌شوند که زیرساخت‌های بهداشتی هنوز در حال توسعه است.

۶.شهرهای سالم با تمرکز بر طراحی شهری و حمل و نقل

این دسته از شهرهای سالم به بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی، ایجاد فضاهای عمومی امن و بهینه‌سازی طراحی شهری می‌پردازند. هدف این شهرها کاهش ترافیک، آلودگی هوا و ایجاد محیط‌هایی است که مردم بتوانند با آسودگی و امنیت بیشتری در آن زندگی کنند.

شهر سالم در ایران

در ایران، مفهوم “شهر سالم” به عنوان رویکردی برای بهبود کیفیت زندگی شهری، با الهام از پروژه‌های بین‌المللی به ویژه پروژه “شهرهای سالم” سازمان بهداشت جهانی که در سال ۱۹۶۸ آغاز شد، به تدریج مطرح شده است. شهر سالم در ایران تلاش دارد تا با توسعه زیرساخت‌های شهری، افزایش فضاهای سبز، و بهبود خدمات بهداشتی و رفاهی، سطح سلامت عمومی را ارتقا دهد. به عنوان نمونه، شهر تهران به عنوان یکی از نخستین شهرهای ایران در این طرح مشارکت کرده است. برنامه‌هایی مانند ایجاد پارک‌ها و فضاهای عمومی، بهبود سیستم حمل‌ونقل و گسترش امکانات تفریحی و ورزشی در برخی مناطق به اجرا درآمده‌اند. با این حال، همچنان چالش‌های مهمی مانند کمبود امکانات رفاهی در مناطق حاشیه‌نشین، توزیع نامتوازن زیرساخت‌های بهداشتی و تفریحی، و نیاز به مشارکت گسترده‌تر شهروندان در تصمیم‌گیری‌های شهری وجود دارد. برای مثال، در محله‌هایی مانند بهارستان و سیزده آبان، پروژه‌های پایلوت اجرا شده است که به بهبود برخی شاخص‌های شهر سالم کمک کرده‌اند، اما توسعه پایدار و دستیابی به یک شهر سالم واقعی، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق‌تر و نظارت مستمر بر کیفیت محیط شهری است [۳] و [۲].

جمع بندی و خلاصه

منابع

1. زیاری، کرامت الله و جانبابانژاد، محمدحسین. (۱۳۹۱). اصول و معیارهای شهر سالم.
2. یوسفی، محبوبه. (۱۴۰۰). شناسایی و بررسی شاخص های شهر سالم.
3. نصیری، اسماعیل. (۱۳۸۱). ضرورت شکل گیری شهر سالم.
4. World Health Organization. (۱۹۹۸). Health promotion glossary.
5. Tsouros, A. (۲۰۱۳). Twenty-five years of the WHO European Healthy Cities movement.

1. Healthy City ↩︎