مفهوم آمایش سرزمین شهری

تعریف مفهوم آمایش سرزمین شهری¹

واژۀ «آمایش» از واژگان کهن فارسی است که دوباره در فارسی امروز مورد استفاده قرار گرفته است.[3]

«آمایش»، اسم مصدر از فعل «آمودن» یا «آماییدن» و به معنای «آراستن»، «آمیختن»، «فراروند» و «نظم‌دادن» است و در عمل به ساماندهی آنچه هست و هدایت و تنظیم آنچه درحال رخ دادن است گفته می‌شود [4].

“آمایش سرزمین”، ارزیابی نظام‌مند عوامل طبیعی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و… به منظور یافتن راهی برای افزایش پایداری توان سرزمینی در جهت برآورد نیازهای جامعه است. به بیانی دیگر، توزیع متوازن و هماهنگ جغرافیای کلیه فعالیت‌های اقتصادی-اجتماعی در پهنه سرزمین نسبت به قابلیت‌ها و منابع طبیعی و انسانی را آمایش سرزمین می‌گویند. از مهم‌ترین خصوصیات برنامه آمایش سرزمین، جامع نگری، کیفیت و سازماندهی فضایی و نیز تمرکز بر سه مؤلفه مهم جمعیت-سرمایه-منابع طبیعی و محیطی یک منطقه یا سرزمین است که به تعامل بین سه عنصر فضا، انسان و فعالیت‌های او در عرصه سرزمین منجر می‌گردد.] 1[

سطوح برنامه‌ریزی آمایشی یا فضایی شامل: جهانی (International)، ملی (National)، منطقه ای (Regional) و محلی یا شهری -روستایی (local) است.

بر این اساس “آمایش شهری” بخشی از آمایش سرزمین ِ تمام کشور است که در محدوده‌ی جغرافیایی شهر عمل می‌کند. به بیان دیگر آمایش شهری، عملی است که براساس آن، شهر و مراکز جمعیتی آن با یکدیگر هماهنگ می‌شوند. در آمایش شهری به تمام کارکردهای شهر از دیدگاه شهرسازی، فضای جغرافیایی، معماری، محیط‌زیست، توسعه اجتماعی و توسعه اقتصاد محلی توجه می‌شود[5]. سیاست آمایش شهری درمجموع تکاپو در راه رسیدن به توسعه پایدار با اشتیاق به بهترسازی یا اصلاح بستر زندگی مردم شهر، مساعدت به توسعه اقتصادی آن و توجه اساسی به عناصر محیط زیستی در تهیه و اجرای پروژه‌های توسعه شهری است[2].

تاریخچه مفهوم آمایش سرزمین شهری

مفهوم “آمایش شهری” به‌طور رسمی و سیستماتیک برای اولین بار در کشور آلمان در دهه‌های میانی قرن بیستم مطرح شد. در آن زمان، آلمان با مشکلات ناشی از جنگ جهانی دوم و دوره‌های بعد از آن مواجه بود، و نیاز به بازسازی و مدیریت بهینه منابع شهری احساس می‌شد.

آلمان (دهه ۱۹۵۰):

در این دهه، کارهای اولیه‌ای در زمینه برنامه‌ریزی شهری و آمایش سرزمین آغاز شد. پژوهشگران و متخصصان این حوزه تلاش کردند تا به ترکیب علم و عمل در زمینه مدیریت شهری بپردازند[7].

ایالات متحده (دهه ۱۹۶۰):

در ایالات متحده، مفاهیم مشابهی تحت عنوان “شهرسازی” و “برنامه‌ریزی شهری” در دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی مطرح شد. این رویکردها تحت تأثیر بحران‌های شهری، نظیر افزایش جمعیت و مشکلات اجتماعی در شهرها، توسعه یافت.[8]

کشورهای اروپایی (دهه ۱۹۷۰-۱۹۸۰):

مفهوم آمایش شهری در کشورهای مختلف اروپا مانند فرانسه، بریتانیا و هلند نیز گسترش یافت. در این زمان، تأکید بیشتری بر روش‌های علمی و داده‌محور در برنامه‌ریزی شهری صورت گرفت.[9]

جهانی شدن (دهه ۱۹۹۰ به بعد):

با جهانی شدن و پیشرفت فناوری اطلاعات، آمایش شهری به مفهومی جهانی تبدیل شد. کشورهایی مانند ژاپن و کشورهای در حال توسعه نیز به‌تدریج به استفاده از روش‌ها و ابزارهای مدرن در آمایش شهری روی آوردند.[10]

سده بیست و یکم:

امروز، آمایش شهری به‌عنوان یک رشته چندرشته‌ای در عرصه‌های مختلفی از قبیل محیط‌زیست، اقتصاد، جامعه‌شناسی و تکنولوژی شناخته می‌شود. بسیاری از کشورها در حال اجرای برنامه‌های آمایشی برای بهبود کیفیت زندگی شهری و مدیریت پایدار منابع هستند[11].

بر این اساس باید گفت مفهوم آمایش شهری از آلمان آغاز شد و به تدریج در سایر کشورها گسترش یافت. این مفهوم در طول زمان با نیازهای اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی تغییر یافته و مدرن‌تر شده است. در حال حاضر، آمایش شهری به‌عنوان یک علم و هنر برای طراحی و مدیریت فضاهای شهری  در کشورهای مختلف دنیا به کار می‌رود.

تاریخچه آمایش سرزمین در ایران

دوره بندی فعالیت های آمایش سرزمین  در ایران را به طور خلاصه می‌توان به شکل ذیل دسته بندی کرد. دوره اول در اواخر دهه 40 شمسی و شکل گیری مفهوم آمایش سرزمین در نظام برنامه ریزی ایران.

دوره دوم با به اوج رسیدن  عدم تعادل ها در سطح  سرزمین  ایران  ضرورت اتخاذ یک سیاست ملی توسعه منطقه‌ای در دولت مطرح  گردید به طوری که در سال ۱۳۵۳ دفتر آمایش سرزمین توسط سازمان برنامه و بودجه تأسیس شد و در سال ۱۳۵۴ قرارداد تهیه طرح آمایش سرزمین با مهندسین مشاور ستیران بسته شد که نتایج اولیه مطالعات در سال ۱۳۵۵ منتشر شد.

بعد از انقلاب در دوره‌های مختلفی، مطالعات و گزارش‌های آمایشی در سازمان برنامه و بودجه تهیه شد. تشکیل مرکز ملی آمایش سرزمین، تصویب ضوابط ملی آمایش سرزمین و شروع مطالعات برنامه آمایش در استان‌ها از اتفاقات قابل توجه در دهه هشتاد بود. با انحلال سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور در سال ۱۳۸۶ نیز فعالیت‌های آمایش بسیار کاهش یافت تا آنکه با احیای مجدد سازمان برنامه و بودجه در سال ۱۳۹۴، با تشکیل شورای عالی آمایش سرزمین و تصویب اسناد ملی و استانی آمایش سرزمین دوباره توجه به آمایش سرزمینی بیشتر شد.  سند آمایش ملی سرزمین در اسفند ۱۳۹۹ به تصویب شورای عالی آمایش سرزمین رسید. این سند تا افق ۱۴۲۴ در نظر گرفته است[2]

اصول ومعیارهای کلی آمایش شهری

اصول کلی در آمایش شهری، شناسایی قابلیت‌های طبیعی و جغرافیایی هر سکونتگاه و تدوین مطلوب‎ترین چشم‌انداز برای توسعه آیندۀ هر سکونتگاه است، براین اساس موارد ذیل از اساسی ترین معیارهای دستیابی به این مهم می‎باشد:

• توجه به ملاحظات امنیتى و دفاعى: توجه به ملاحظات امنیتی و دفاعی در آمایش شهری شامل شناسایی تهدیدات و تحلیل خطرات است که به طراحی فضاهای عمومی و زیرساخت‌های مقاوم کمک می‌کند. همچنین، ایجاد همکاری بین نهادها و مدیریت بحران‌ها با در نظر گرفتن نیازهای جمعیت‌های مختلف، امنیت و کیفیت زندگی در مناطق شهری را بهبود می‌بخشد. این ملاحظات باید در فرآیند برنامه‌ریزی شهری به‌طور جدی مدنظر قرار گیرند.
• وحدت و یکپارچگى سکونتگاه‌های شهری: یکپارچگی در طراحی شهری می‌تواند باعث افزایش همبستگی اجتماعی و رشد متوازن اقتصادی شود. این وحدت به ایجاد فضایی جذاب برای زندگی و کار کمک می‌کند و ارتباطات میان مناطق مختلف را تسهیل می‌نماید. این امر به بهبود کیفیت زندگی شهروندان و کاهش تضادهای اجتماعی می‌انجامد.
• حفاظت محیط‌زیست و احیای آن: حفاظت از محیط‌زیست می‌تواند از طریق اجرای برنامه‌های توسعه پایدار و احیای فضاهای سبز صورت گیرد. این اقدام‌ها به مبارزه با آلودگی و حفظ تنوع زیستی کمک می‌کند و کیفیت هوای شهر را بهبود می‌بخشد. این مهم همچنین به افزایش آگاهی عمومی درباره مسائل محیطی می‌انجامد.
• کارایى و بازدهی اقتصادی: طراحی شهری کارآمد به افزایش بازدهی اقتصادی و جذب سرمایه‌ها کمک می‌کند. بهره‌وری بالاتر در برنامه‌ریزی و اجرایی پروژه‌های شهری، موجب صرفه‌جویی در منابع و زمان می‌شود. در نتیجه، این رویکرد می‌تواند به رشد و توسعه پایدار کمک کند.
• گسترش عدالت اجتماعى و محرومیت‌زدایی: عدالت اجتماعی به معنی دسترسی برابر به امکانات و خدمات شهری برای همه شهروندان است. این شامل ایجاد فرصت‌های شغلی، بهبود خدمات عمومی و تسهیل دسترسی به فضاهای عمومی می‌شود. با کاهش محرومیت، جامعه‌ای هماهنگ‌تر و پایدارتر به وجود خواهد آمد.
• حفظ هویت و میراث فرهنگى: حفظ تنوع فرهنگی و میراث تاریخی برای هویت یک شهر بسیار اهمیت دارد. این امر به تقویت احساس تعلق شهروندان به محل زندگی خود می‌انجامد. همچنین از طریق برنامه‌ها و پروژه‌های فرهنگی می‌توان به ترویج و حفظ این هویت کمک کرد [12].

رویکردها و سیاست‌های مرتبط با آمایش شهری

ویژگی‌های منطقه‌ای که یک شهر در آن قرار گرفته و سیاست‌های مرتبط در حوزه‌های مختلف، تأثیر ویژه‌ای در توسعه شهری دارد. بر این اساس اتخاذ سیاست‌های ذیل در تدوین طرح‌های آمایش شهری حائز اهمیت است:

• تقویت ساختار فضایی غیرمتمرکز سکونتگاهی: عدم تمرکز در ساختار فضایی به توزیع بهتر منابع و فرصت‌ها در مناطق مختلف منجر می‌شود. این می‌تواند از طریق ایجاد و توسعه نواحی مسکونی و تجاری جدید در حومه شهرها تحقق یابد. چنین ساختاری موجب کاهش فشار بر مراکز شهری و ایجاد زندگی پایدارتر می‌شود.
• تقویت شبکه های شهری و ارتباطات فرامرزی: ایجاد شبکه‌های حمایت از ارتباطات منطقه‌ای و فرامرزی به تسهیل تبادل اطلاعات، کالا و خدمات کمک می‌کند. این شبکه‌ها می‌توانند نقش کلیدی در توسعه روابط اقتصادی و فرهنگی ایفا کنند. همچنین، این ارتباطات می‌تواند به یکپارچگی اقتصادی و اجتماعی کمک نماید.
• بهبود همکاری‌های بین شهرهای بزرگ، میانی و کوچک: همکاری بین شهرهای مختلف از طریق تبادل تجربیات و منابع می‌تواند به رشد و توسعه پایدار مناطق کمک کند. این همکاری‌ها موجب اشتراک‌گذاری راه‌حل‌ها و فناوری‌ها در حوزه‌های مختلف می‌گردد. در نهایت، منجر به بهبود کیفیت زندگی در تمام این شهرها می‌شود.
• ترویج کاربری مختلط زمین: استفاده از زمین به صورت مختلط، امکان ایجاد محیط‌های زندگی، کار، و تفریحی در یک منطقه را فراهم می‌کند. این امر باعث کاهش نیاز به حمل‌ونقل و افزایش تعاملات اجتماعی می‌شود. همچنین، به تنوع اقتصادی و اجتماعی در نواحی مختلف کمک می‌نماید.
• مهار محدوده شهری و پراکنده رویی و بهسازی و ارتقا زمین های متروک درون شهری: مهار گسترش بی‌رویه و غیرمنظم شهرها از طریق برنامه‌ریزی مناسب و باززنده‌سازی نواحی متروک امکان‌پذیر است. این اقدام‌ها می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی و کاهش آلودگی کمک کند. از طرفی، ارتقاء این نواحی فرصتی برای جذب سرمایه و فعالیت‌های جدید فراهم می‌آورد.
• حفاظت کمربند سبز شهری: کمربند سبز شهری نه تنها به حفظ محیط زیست کمک می‌کند، بلکه به عنوان فضایی برای تفریح شهروندان و بهبود کیفیت هوا عمل می‌کند. این نواحی می‌توانند از طریق برنامه‌ریزی‌های دقیق در راستای حفاظت و توسعه پایدار تقویت شوند. همچنین، کمربند سبز به عنوان مانعی در برابر توسعه غیرمجاز شهر می‌باشد.
• تبدیل نواحی نظامی و صنعتی برای تقویت ساختار اقتصادی شهری- منطقه ای: تبدیل نواحی نظامی و صنعتی که به اراضی خاکستری شهری معروف اند به مراکز نوآوری و اقتصادی جدید که با استفاده از زیرساخت‌های موجود و منابع انسانی، فرصت‌های شغلی جدیدی ایجاد می‌کنند. این امر که به باززنده‌سازی مناطق و ایجاد محیط‌های کارآفرینی کمک می‌کند نهایتاً، به توسعه اقتصادی و اجتماعی و کاهش بیکاری و فقر می‌انجامد.
• باز زنده سازی اقتصادی و تقویت خوشه های فعالیتی: باز زنده‌سازی اقتصادی به احیای صنایع و فعالیت‌های اقتصادی در مناطق خاص منجر می‌شود. تقویت خوشه‌های فعالیتی می‌تواند به افزایش رقابت‌پذیری و نوآوری در سطح منطقه کمک کند. این فرایند به اشتغال‌زایی و رشد پایدار اقتصادی می‌انجامد]6[.

جمع ‎بندی

منابع و پانویس

1. رهنمودهایی برای آمایش سرزمین، سازمان خوار وبار جهانی ،۱۹۹۳
2. صالحی، اسماعیل، فرزام‌پور، اصغر، (1388)، تحلیلی بر موانع فراروی آمایش سرزمین در ایران، مجله راهبرد، شمارۀ 52، 149- 181
3. فرهنگستان زبان و ادب فارسی، (1396)، انتشارات فرهنگستان، چاپ اول، تهران.

4. Dorota, C., Magdalena, M., (2017). The perspective of Polish fishermen on maritime spatial planning, Ocean & Coastal Management, Volume 166, (pp. 113-124)

5. Catarin, F., Charles, N., (2019). Chapter 30: Marine Spatial Planning, World Seas: An Environmental Evaluation, Volume 110, Pages 571-592.

6. Bakker, Y., Koning, D., (2017). Resilience and social capital: The engagement of fisheries communities imarine spatial planning, Marine Policy, Volume 99, Pages 30-47.

7. Müller, P. O. (1998). The German model of regional planning. European Planning Studies, 6(1), 17-30.

8. Jacobs, J. (1961). The death and life of great American cities – A retrospective. The American Urban Landscape, 23(2), 15-21.

9. van der Valk, A. (2004). Urban planning in Western Europe: A comparative overview. European Journal of Urban Studies, 11(2), 157-170.

10. Sassen, S. (1999). Global cities: Strategic sites for the production of the global. Global Networks, 1(1), 31-56.

11. Beatley, T. (2012). Planning for sustainability in the 21st century. Sustainability, 4(2), 356-368.

12. Nataša, L., Marko, L., (2017). Network approach to constructing theory of participation in spatial planning, Land Use Policy, Volume 79, Pages 30-47.

1. Urban spatial planning ↩︎